آثار متعددی از علامه جعفری به یادگار مانده است از جمله ی آنها می توان به «فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو»، «حیات معقول»، «ترجمه و تفسیر نهج البلاغه»(۲۷ جلد)، «تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی(۱۵ جلد)»،«حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب»، «حکمت اصول سیاسی اسلام» و… اشاره نمود. از همین رو بازکاوی و ترسیم نظرات این فیلسوف مسلمان به شکل عام و به صورت مشخص در باب آزادی و آزاداندیشی می تواند پاسخ گوی دغدغه های امروز و رافع برخی ابهامات فراروی ما باشد.
او از لزوم تفاوت قائل شدن بین آزادی طبیعی محض با آزادی تصعید شده و یا همان آزادی مسؤولانه عاقلانه تحت ظل شخصیت ایده آل انسان سخن می گوید. در منظومه فکری علامه باید بین سه مفهوم رهایی و آزادی و اختیار تمایز گذاشت؛ آزادی واقعی و حقیقی موردنظر علامه در سایه اختیار قابل فهم و قابل تحقق می باشد چیزی که در دنیای امروز متداول نیست و به همین خاطر چه جنایت ها که به اسم آزادی علیه بشریت روا می شود.
درآمـــددر این مجال سخن بر سر کلمه ای هم بنیادین و هم زیبا و دلرباست؛ مفهومی که از اعصار قدیم تا همین عصر به ظاهر ارتباطات و جهانی شدن(بخوانید جهانی سازی) چه به نحو سلبی و چه به شکل ایجابی، مدعیان زیادی داشته و دارد و چاشنی اصلی شکل گیری بسیاری از انقلاب ها و جنبش ها در غرب و شرق، بوده است؛ واژه ی «آزادی»
یک فیلسوف غربی می گوید: «در تاریخ بشر همه ی اخلاقیون آزادی را ستوده اند، اما معنی آزادی نیز مانند کلمات خوشبختی، خوبی، طبیعت و حقیقت به قدری کش دار است که با هر گونه تفسیری جور درمی آید»۴. این واژه هم، همچون بسیاری از اصطلاحات دیگر علم الاجتماع، تعریف و تمجیدهای چندصدگانه ای را با خود بدک می کشد.
کالبدشکافی تاریخ شرق و غرب به روشنی نشان می دهد که ردپای آزادی در متن همه ی تحولات کلان اجتماعی وجود داشته است. اما ورق های تاریخ گویای حقیقتی هستند که ما معمولا بدان کمتر توجه داریم: افراط و تفریط در نیل به آزادی و موضع گیری له یا علیه آن.
گاه آزادی بدون هیچ قیدی و به شکل نامتناهی و مطلق انگارانه نگریسته شده و به قدری موسع گردیده است که گویی هیچ خط قرمزی برای آن متصور نیست و پیامدش این شده است که رفتارهایی از انسان های به ظاهر عصر ارتباطات و اطلاعات و قرن بیست ویکمی سر می زند که آنها را مصداق «اولئک کالانعام بل هم اضل»۵ ساخته است و گاه به قدری متصلبانه راه را بر آزادی بسته و آن را به اسارت گرفته و به مسلخ فرستاده اند گو اینکه داشتن اختیار و اراده برای نوع بشر، جایز نیست و همه باید تحت سلطه و هژمونی اقلیتی مستبد باشند. در اینجا بنای آن داریم که با کاوشی کوتاه به تشریح واژه ی جذاب آزادی در عرصه ی نظر و مظلومیت آن در عرصه ی عمل غرب و شرق تمرکز نماییم.
ملاک ما در پرداختن به مفهوم آزادی، نه شرقی است و نه غربی بلکه از منظر دین اسلام به طور عام و از زبان تکاپوگر اندیشه ها، علامه محمدتقی جعفری به طور خاص گریزی به آن خواهیم زد. و البته تا حدودی خارج از عرف معمول مقاله نویسی عمل می کنیم؛ سؤال از ماست و پاسخ از علامه؛ پرسش های ما هرچند امروز طر ح می شود اما پاسخ های دیروزی علامه، به شکل کافی و وافی ما را به مقصود می رسانند. پاسخ هایی که از متن سخنرانی ها و آثار ایشان استخراج و در اینجا مورد استفاده قرار گرفته است؛ بخش قابل توجهی از مطالب به شکل مستقیم از فایل صوتی سخنرانی های ایشان اخذ گردیده اند. بحث های ایشان در باب آزادی بسیار مفصل است و در این مجال امکان پرداختن به همه ی آراء و نظرات وی نیست.
بحث ما در خصوص آزاداندیشی است. به نظر می رســـد آزادی یکــی از ارزشه ای حیاتی و اساسی در دیدگاه های مختلف به شمار می رود از دیدگاه اسلام چه جایگاه و نقشی می توان برای آزادی قائل شد و در یک نگاه کلان تر به لحاظ تاریخی مفهوم آزادی از چه زمانی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفت؟
قرن ها و دوران های بسیار متمادی است که جوامع بشری با یک کلمه روبرو هستند؛ در کتاب ها، در سخنرانی ها، حتی در گفت وگو با درون خود این کلمه را زیاد تکرار می کنند. آزادی! چه مفهوم زیبایی است این کلمه و چه کلمه ی قدس مآب و چه کلمه ی باعظمتی است مانند کلمه ی عشق. حتی گاهی هدف زندگی مطرح شده است. بعضی اوقات تعبیر دیگری می کنند.
می گویند مرز واقعی و دقیق یک حیوان با انسان آزادی است. کلمه ای بسیار متداول است اما چیست آزادی و آیا واقعا انسان در این دنیا به آزادی نایل می شود یا نه؟ همه جا پر از کلمه ی آزادی است. آزادی چه پدیده و مفهومی است که تاریخ بشری را این طور دور خود می گرداند و مردم به امیدش می زیند و زیست می کنند. این آزادی چیست؟۶ اى آزادى، که لفظت خوشبخت ترین لفظ ها و معنایت بدبخت ترین معانى است. اى آزادى، چه زنجیرهاى گرانبارى که به نام تو به دست و پاهاى انسانها نبسته اند. براى بررسى و تحقیق حق آزادى، نخست باید معناى آزادى را تا آنجا که ممکن است در نظر بیاوریم.۷
در خصــوص آزادی و مصادیق و کارکردها و زوایای دیگر آن در جهان غرب و شرق و نیز در دنیای اسلام، صاحبنظران و اندیشمندان متعددی سخن گفته اند و آثار متکثر و متنوعی از متقدمین و متاخرین در این باب می توان یافت. از نظر شما آزادی چیست و چه تقسیماتی را بر آن می توان متصور گردید؟
براى تعریف یا توصیف آزادى، بررسى سه موضوع که عبارتند از رهائى و آزادى و اختیار، بسیار ضرورى به نظر مى رسد.۸ما یک رهایی داریم. یک آزادی داریم و یک اختیار. تا دوره های اخیر این سه با هم قاطی شده بود و می گفتند آزادی شامل اختیار و رهایی می باشد. در حالی که به نظر بنده باید این سه را تفکیک کنیم و بیش از این روا نداریم که بشر به آرزوی اختیار، از رهایی مطلق استفاده کند۹.
مرحله ی اول رهایی است. رهایی یعنی چه؟ مفهوم رهایی یعنی یله شدن و نداشتن بند و قیدی به دست و پا چه از نظر فیزیکی و چه از نظر تعهدها و قوانین. وقتی این قیدها و حالت جبری برداشته شد ما رها هستیم.۱۰ به عنوان مثال: شخصى را فرض کنید که به ماندن در یک محل یا شهر محکوم شده و نباید از حوزه ى قضائى آن، بیرون برود.
هنگامی که ممنوعیت مزبور برداشته شود، این شخص رها مى شود، با این حال ممکن است مجبوریت و ممنوعیت هاى دیگرى، آزادى را از وى سلب کرده باشد. خلاصه، رهائى باز شدن قید از مسیر جریان اراده به طور نسبى است و لذا هیچ حالت رهائى توضیح دهنده ی موقعیت بعد از برداشته شدن از قید نیست.۱۱
مرحله ی دوم، آزادی است. براى شناخت آزادى دو درجه ى مهم آن را مطرح مى نمائیم:
درجه ى یکم ـ آزادى طبیعى محض: عبارت است از توانائى انتخاب یک هدف از میان اشیائى که ممکن است به عنوان هدف منظور شوند و یا انتخاب یک وسیله از میان اشیائى که ممکن است وسیله تلقى شوند. با توجه به معنائى که براى درجه ى یکم از آزادى گفتیم، معلوم مى شود که این درجه از آزادى فوق حالت رهائى است که عبارت است از برداشته شدن قید و مانع از جریان اراده.
درجه ى دوم ـ آزادى تصعید شده: عبارت است از نظاره و سلطه ى شخصیت بر دو قطب مثبت و منفى کار. با نظر به این تعریف، هر اندازه نظاره و سلطه ى مزبور بیشتر باشد، آزادى انسان در آن کار بیشتر خواهد بود و بالعکس هر اندازه از نظاره یا سلطه ى شخصیت درباره ى کار کاسته شود به همان اندازه از آزادى در آن کار کاسته مى شود. و هر اندازه که دو امر مزبور «نظاره و سلطه ى شخصیت» در طول کار یا ترک کار ادامه پیدا کند، به همان اندازه آزادى ادامه خواهد داشت. این درجه از آزادى با حالت رهائى خیلى متفاوت است، زیرا انسان در این درجه از آزادى از شخصیت خود در اجراى توانائى بر دو قطب مثبت و منفى کار یا ترک کارى بهره بردارى مى نماید.۱۲
آزادی یعنی شما قید و شرطی ندارید و بعد از این، توانایی انتخاب و گزینش دارید اما از نظر ارزش ها ساکت است؛ یعنی توانایی این را دارید که الف را یا ب را یا ج را و… انتخاب کنید اما اینکه کدامش خیر است یا شر، کدامش بایسته است و کدامش نابایسته و کدامش شایسته است یا ناشایسته؟ ۱۳ [روشن نیست]
مرحله ی سوم اختیار است که از باب افتعال و به معنای جویندگی خیر است و از این جهت یک معنای بسیار عالی پیدا می کند.
اختیار یعنی جویندگی خیر از آزادی ای که به دست آورده است.۱۴ من روی جبر و اختیار نُه سال تمام کار کردم و پیدا کردن یک تعریف برای اختیار شش ماه طول کشید.۱۵ قید «شایسته» براى کار یا ترک آن با هدف گیرى خیر را مى توان براى اختیار منظور نمود۱۶. دو قید شایسته و هدف گیرى خیر آزادى را از اختیار تفکیک مى کند، زیرا آزادى محض هیچ کارى با این ندارد که آنچه آزادانه انجام مى گیرد، شایسته است یا ناشایسته و آیا از آن کار، هدف خیر منظور شده است یا نه.
در صورتیکه اختیار با دو قید مزبور عبارت است از توجیه آزادى و بهره بردارى از آن در کار شایسته با هدف گیرى خیر. آن انسانى که مى تواند کار شایسته یا خوددارى شایسته از کارى را با هدف خیر انجام بدهد، اراده و تصمیم و اقدام چنین شخصى وارد در منطقه ارزش هاى والا است در صورتی که کسى که با آزادى محض کار انجام مى دهد یا از کارى خوددارى مى نماید، یک امتیاز طبیعى براى حیات طبیعى خود به دست آورده است۱۷.
تمام انبیاء و حکما و انسان های وارسته ی تاریخ این مرحله ی سوم را در نظر گرفته اند که اول تا بتوانند بشر را از جبرهای شکننده رها کنند.
بعد از رهایی، از نعمت والای آزادی برخوردار سازند و سپس آن آزادی بیاید و در اختیار به بار بنشیند اما امروزه آیا این مراعات می شود یا نه؟ نه! امروزه تا مرحله ی آزادی می آیند و در آن متوقف می شوند که این آزادی تفسیر نشده به شدت مورد انتقاد وایتهد هم قرار گرفته است و متاسفانه با همین مفهوم آزادی های خیالی که یک لذت ابتدایی دارد چه حقایقی که از دست بشر دارد فوت می شود.
ما کلمه ی آزادی را به شکل مطلق و به طور مطلق العنان برای بشریت آرمان نمی دانیم. ۱۸این آزادی به خود طبیعی مربوط می شود ولی آزادی نیست. با واژه ها و الفاظ دارند بازی می کنند. این همان قدرت و همان اشباع غرایز است و نمی توانم آن را آزادی بنامم. این که کسی بگوید: من این را می خواهم و این را نمی خواهم و این را می توانم به معنای آزادی نیست.۱۹ غرایز را اسمش را عشق گذاشته اند در حالی که بیچاره فلاسفه می گفتند عشق هدف جهان خلقت است این مفهوم شگفت انگیز بشری! آزادی هم به همین درد دچار شده است.۲۰
بنابراین آزادی که برای ما بایستی دستور زندگی قرار گیرد و انگیزه زندگی باشد به معنی گسیختن زنجیره های خود و خودپرستی است. من قبول دارم خیلی مشکل است. گداختن حلقه های این زنجیر گرانبار خودپرستی مشکل است اما می ارزد. چرا؟ بگویم که شما بدانید که اگر این آزادی را به دست آورید به خدا شبیه می شوید.
چون تشبه به خداست اگر کسی نمونه ای از آزادی روحی را به دست آورده باشد. روایت دارد. مدرک دارد. خدا می داند و خدائی او که انسان وقتی از همین خاک متولد می شود موقعی شبیه به خدا می شود که آزادی روحی به دست بیاورد و خدا خود هم فرموده: « الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا». آری ار کند بنده بندگی کار آفریننده می کند.۲۱
آزادی از موقعی شروع می شود که شخصیت ایده ال شما شروع کند به نمّو کردن و این مفهوم ایده ال تا بر شما به وسیله ی وجدان و عقل مطرح نباشد شما روی آزادی را نخواهید دید. و واقعا هم یک عبارتی است از سانتهیلر که خیلی عجیب است: می گوید:
«ای آزادی با اینکه در عمر ما کم اتفاق می افتی! ما بسیار کم از تو بهره وریم اما آن لحظات اندکی که ما می توانیم تو را در خود احساس کنیم آن لحظه ی اندک بهره ی ما از تو از جهان به این عظمت، باعظمت تر و والاتر است» همین طور هم هست. آزادی خود طبیعی، زنجیر آزادی روح خود فرزندان آدم است. آزادی خود طبیعی زنجیر کشنده ی ماست. خداوند این زنجیرهای خود طبیعی درنده ی ما مثل حسادت و بخل را بگسلاند۲۲.
سئوالی که ممکن است در خصوص آزادی اندیشه برای یک انسان مسلمان طرح شود این است که جایگاه آزادی اندیشه از منظر دین مبین اسلام چگونه است و به طور عام رابطه دین و آزادی چگونه می توان ترسیم نمود؟
اگرکسی ادعا کند که آزادی اندیشه از مختصات اساسی دین اسلام است، این ادعا مبالغه نخواهد بود. دلیل بسیار روشن این مدعا صدها آیات قرآن مجید است که با بیانات گوناگون دستور به تفکر وتعقل وبه جریان انداختن شعور و فهم می دهد، اگر اندیشه درواقعیات عالم هستی اعم از واقعیات جهان برون ذاتی ودرون ذاتی و دیگر واقعیات عالم هستی، آزاد نبود، خداوند متعال آن همه دستورات اکید به اندیشه بدون تعیین محتوی وتعیین چهارچوب صادر نمی فرمود.۲۳
از نظر دین اسلام، آزادی هدف است یا وسیله و آیا ما آزادیم که بدون تعیین محتوی و چهارچوب مشخصی، هرگونه اندیشه ای داشته باشیم؟
آزادی را ما وسیله می دانیم و کسانی که آزادی را به عنوان هدف قرار می دهند بزرگ ترین خیانت را به بشر می کنند چون آن سر در می آورد از بی بندوباری۲۴.آیا می توان حکم به آزادی اندیشه درحدی نمود که نتیجه اش بیهوده یا مضر بودن خود اندیشه بوده باشد! چنانکه بعضی از متفکرنماها ابرازکرده اند، یعنی گفته اند: بشر از موقعی که اندیشیده و عواطف و احساسات را کنار گذاشته است، گرفتار نکبت واضطرابات گوناگون گشته است!! آیا می توان ازآن آزادی اندیشه دفاع نمود که ثابت ترین اصول علم ومعرفت را مورد تردید واخلال گری قراربدهد!!
آیا منطقی است که من دراندیشیدن آن اندازه خودم را آزاد تلقی کنم که به اندیشه یا به آزادی دیگران صدمه وارد کنم؟ اگر ما به این قانون ثابت توجه داشته باشیم که خود به جریان انداختن قضایا و مفاهیم در مغز وکشف ارتباطات آنها یا جعل ارتباطات میان آنها به نام اندیشه، هیچ گونه ارزشی ندارد، بلکه این گونه فعالیت های مغزی همان شطرنج بازی های ذهنی است که جز بیهوده تلف کردن انرژی های مغزی و فانی ساختن زندگی در خیالات وتداعی معانی های بی نتیجه، ثمری نخواهد بخشید.۲۵
تنها شرط و محدویتی که در قرآن مجید و دیگر منابع اسلامی آمده، این است که تفکرکننده باید از هرگونه غرض ورزی، خودبینی، تخیلات پا در هوا، اصول تقلیدی و لذت پرستی در مبادی و مجاری تفکر اجتناب نماید و موضوعی را که برای تفکر خود انتخاب می کند باید طوری انتخاب کند که امکان بررسی و تفکر در آن واقعاً وجود داشته باشد. با مراعات این دو شرط ـ که عقل سالم و منطق قانونی نیز ان را تأکید می کند ـ هیچ قید و بند و شرط دیگری برای تفکر و موضوع تفکر در اسلام وجود ندارد.۲۶
نهایت امر چنانکه آزادی درعقیده نباید به حدی برسد که حیات آدمی را از قابلیت تفسیر وتوجیه ساقط نماید، به طریق اولی نباید آزادی اندیشه درحدی تجویز شود که منجر به سقوط یا بی اعتباری اندیشه گردد. نباید آزادی اندیشه مزاحم سایر فعالیت های مغزی و روانی انسان بوده باشد.۲۷
پس اگر بپذیریم که یکی از ملاک های مهم آزاداندیشی به لحاظ سلبی، این باشد که از موضوعات و تفکرات بیهوده و یا مضر اجتناب نماییم در این صورت به لحاظ ایجابی معیار یک اندیشه ی مفید چیست که آزادانه می توان بدان پرداخت؟
آنچه که باید انجام داد اندیشه ی مفید است واندیشه ی مفید عبارت ست از آن فعالیت مثبت ذهنی که متفکر را برای کشف واقعیات نائل می سازد، بنابراین، اندیشه بهترین وسیله برای بهترین هدف ها است که وصول به واقعیات است و خود به تنهائی هدف نیست، چنانکه خود شناخت واقعیات نمی تواند هدف نهائی از علم و معرفت بوده باشد، بلکه واقعیات پس ازشناخته شدن، باید مورد استفاده ی انسانی قرار بگیرد.۲۸
در این صورت ممکن است این سئوال پیش بیاید که این مباحث موجب سلب آزادی اندیشه از انسان ها خواهد گشت واین قطعاً علیه بشریت خواهد بود.
پاسخ این اعتراض بسیار روشن است، زیرا این بیانات از هدر رفتن حیات آدمی و انرژی های مغزی او درباره ی قضایای دارای محتویات فاسد ویا قضایای بی نتیجه جلوگیری می نماید نه از آزادی معقول اندیشه، زیرا اندیشه یکی از عالی ترین فعالیت های مغز انسانی است که باید درتنظیم «حیات معقول» بشریت به کاربیفتد.
پس چنانکه نظریه ی «هنربرای حیات معقول انسان ها» ارزش قائل شدن به «حیات معقول» انسان ها است نه سانسور هنر، همچنین اندیشه برای حیات معقول انسان ها، برای ارائه ی ارزش «حیات معقول» انسان هاست، نه سانسور اندیشه. چنانکه تحقیق وکاوش جدی برای تشخیص صلاحیت مواد نوعی قرص برای معالجه ی سردرد، بیان کننده ی ارزش جان آدمی است، نه سانسور شیمی و داروسازی و پزشکی.۲۹
به نظر شما در چه شرایطی می توان در یک زندگی شایسته و یا به قول جنابعالی «حیات معقول» به طور مطلق اندیشید به تعبیر دیگر آزاداندیشی مطلق تا کجا مجاز هست ؟ آیا استثنائاتی هم دارد؟
حتماً باید برای حفظ مغزها و روان های افراد جامعه از اختلال و اضطراب و اجتناب ازغوطه ورشدن درخیالات، قانونی برای اندیشه وجود داشته باشد که ازمحذورات فوق جلوگیری نماید. این قانون عبارت است ازهدف قراردادن کشف و شناخت حیات معقول انسان ها درجهانی معقول و هدفدار. فقط با مراعات این قانون است که یک انسان متفکر، نمی تواند هویت انسانی معنی دار درجهان معنی دار را مهره های شطرنج مغز خود تلقی کند و یا موجودیت و ارزش شخصیت ابراهیم خلیل و موسی بن عمران وعیسی بن مریم ومحمد بن عبدالله وعلی بن ابیطالب علیهم السلام را با موجودیت و ارزش فراعنه ی شهـــوتران و خودپرست و طواغیت ضد انسان یکی بشمارد و یا فطرت پاک و غریزه ی مقدس کمال جوئی انسان را با یک غریزه ی حیوانی تفسیر و توجیه نماید.
ما هیچ چاره ای جز پذیرفتن این قانون نداریم که «چنانکه جهان با شناسائی جهان فرق دارد» همچنین هیچ راهی برای پیمودن راه معرفت نداریم مگر اینکه باید بپذیریم که واقعیت با اندیشه متفاوت است و واقعیت قانون دارد و باید هر اندیشه ای درصدد شناختن و شناساندن آن قانون باشد وبا اصطلاح خوشایند«آزادی اندیشه» خود و دیگران را نفریبد، و باید این اصل را هم قبول کنیم که کسی که به جهت علاقه به لذتِ آزادیِ اندیشه ی بی ثمر و بی نتیجه، دست از تکاپو و تلاش قانونی اندیشه با نتیجه و مثمر بردارد، درحقیقت یا فلسفه و حکمت اندیشه را نفهمیده است و یا ضرورت وصول به واقعیت را.۳۰
اگر بخواهیم از محدوده ی آزادی اندیشه خارج شویم و به مقوله آزادی بیان بپردازیم آیا می توانیم محدود یت هایی را برای آزادی بیان و قلم در باب موضوعات گوناگون و به صورت خاص در حوزه ی علوم انسانی و اجتماعی قائل گردیم؟ و اگر نه پیامدهای مطلق بودن آزادی بیان و قلم چه می تواند باشد ؟
آزادی مطلق قلم و بیان ممکن است موجب توهین علیه شرافت انسان ها و مقدسات معقول و مقبول جوامع انسانی گردد. این احتمال همیشه هست حتی ممکن است به اهانت علیه بهترین ایدئولوژی ها، تفکرات و عقاید عالی انسان ها باشد.
آزادی قلم وبیان را به عنوان وسیله ای بسیار عادی و مناسب برای وصل به هدف های والای انسانی می دانیم ولی آن را مشروط به آن می دانیم که موجب اخلال به شرافت انسان ها و کرامت انسانها نباشد حتی در برابر اشخاصی که با ایده های اسلامی مخالف باشند.در آن بحث ها هم مراعات عفت و ادب و حکمت ضروری است «و جادلهم بالتی هی احسن». در تمام احتجاجات ائمه، یک اعتدال و ملاحظه ی کرامت و حیثیت طرف هست که بزرگ ترین عامل سازنده ی انسان هاست در موقع بیان افکار۳۱.
آزادی بیان و آزادی قلم برای کی؟ اولین سئوال جدی ماست این سئوال. جوامعی که هنوز نمی دانند حقیقتاً معنای آزادی چیست؟ شما تیغ را بدهید شمشیر را بدهید دست یک زنگی مست؟ کدام منطق این را تجویز می کند. مگر دنیا برای همه ی آقایان غربی هگل است؟ مگر جوامع انسانی برای همه عبارت است از ابن سینا و غزالی و میرداماد و ملاصدرا و سهروردی و ملای رومی؟۳۲.
آیا مى توان از آزادى مطلق بیان بدون هیچ قید و شرطى، دفاع نمود و آن را براى هر کسى و در هر محیط و شرایطى تجویز کرد؟ آرى، مىتوان! ولى یک شرط دارد و آن این است که صاحبان این نظریه، نخست قهوه خانه ها و سینماها و میکده ها و قمارخانه ها و همه ى اماکن عمومى و خصوصى از کودکستان ها و دبستان ها و دبیرستان ها و خیابان ها و وسائل نقلیه و هر یک از خانه هاى شخصی مردم را دانشکده ها و آکادمى هائى تلقى کنند که متجاوز از پنج میلیارد عضو به نام بشر در خود جاى داده است!!!
سپس هر چه به ذهنشان خطور مى کند بگویند! واقعا جاى شگفتى است که این گونه مطلق گوئى را از کسانى مى شنویم که به تفکر و فراوانى معلومات مشهور شده اند، و با کمال بى اعتنائى به کاربرد مغزها و توانائى روانى مردم، مى گویند: هر چه به ذهن تان مى آید و هر چه را دل تان مى خواهد، بدون قید و قانون و شرطى آن را بیان کنید!!۳۳
ما آزادی قلم را هم با وجود کمال اهمیت حیاتی که برای آزادی قائل هستیم مشروط به آن می دانیم که موجب اهانت و اخلال در شرف و کرامت انسان ها نباشد باید روی مسلّمات طرف استدلال کنید و راه باز کنید برای گفتن حقیقت. .۳۴ بنابراین، آزادى بیان مانند هر آزادى عقیده و اندیشه اى که بر ضرر مادى یا معنوى انسانى مورد بهره بردارى قرار بگیرد، آزادى نامعقول است که زنگىِ مستِ تیغ به دست هم آن را در خود احساس مى کند و اگر آزادى موافق اصول و قوانین مفید انسانى مورد برخوردارى واقع شود معقول است و اگر بخواهیم آزادى نامعقول را با یک عبارت گویاتر بیان کنیم مى گوئیم: آزادى به فعلیت رساننده ى هوى و هوسِ خودِ طبیعىِ محض.۳۵
ولتر تعبیری در خصوص آزادی بیان دارد با این مضمون که: « من آن قدر به آزادی معتقدم که حاضرم شما حرف تان را آزادانه بزنید و من علیرغم اینکه با آن مخالفم، حاضرم زندگی خود را از دست بدهم و کشته شوم». تا چه حد این نظر ولتر پذیرفتنی می نماید ؟
« من نمى دانم ارزش جان ولتر براى خود او چه بوده است که حتى اگر علت مخالفت او با سخن آن شخص، پایمال شدن حقوق انسان ها باشد که حق آزادى هم یکى از آنهاست، آیا باز ولتر حاضر است که جان خود را از دست بدهد تا آن کوه آتشفشان مواد گداخته ى خود را بر مزرعه ى روان ها و مغزهاى بشر سرازیر کند و آنها را تباه بسازد؟!۳۶ این است معناى آن ضرب المثل بسیار ساده که مى گوید: او از شدت حرصش به حلیم، خود را توى دیگ جوشان انداخت!! خود ولتر براى اداى همین جمله ى فریبنده که ایده آل ترین جمله براى ساده لوحان، مخصوصا به آنان که هنوز به سال بیستم عمرشان قدم نگذاشته اند، مى باشد، از همان آزادى در بیان، استفاده کرده است که اجازه مى دهد کوه آتشفشان، هر چه از مواد سوزاننده در درون دارد بیرون بریزد و میلیون ها جاندار را در راه آزادافشانى خود بسوزاند و تباه کند!! آیا واقعا این گونه متفکران با اینکه مى دانند لازمه ى سخنانشان چیست، باز این گونه حرف ها را به زبان مى آورند؟! یا اینکه فقط مى خواهند سخنى گفته باشند و تبدیل به یک حکایت برجسته ى تاریخى شوند؟! افسوس!۳۷
به صورت مشخص حد آزادی بیان از منظر دین اسلام چگونه است؟
« آزادی بیان در دیدگاه اسلام همراه با سفارش ها و توصیه هایی است که از آن کشف می شود هر آزادی بیان که به ضرر مادی یا معنوی انسانی مورد بهره برداری قرار بگیرد، آزادی نامعقول خواهد بود.۳۸ همین مقدار باید بدانیم که ابراز و بیان واقعیات مفید بر حال بشر چه در قلمرو مادى و چه در قلمرو معنوى، نه تنها آزاد است، بلکه کسى که اطلاعى از واقعیات و حقائق داشته باشد و قدرت بیان و تبلیغ آنها را در خود احساس کند و با این حال سکوت کند و مردم را از دریافت آن حقائق و واقعیات محروم بسازد، مجرم است و هم در این دنیا و هم در آخرت مورد بازخواست قرار خواهد گرفت. براى نمونه دو آیه از قرآن مجید را در اینجا متذکر مى شویم:
«یا اهل الکتاب لم تلبسون الحق بالباطل! و تکتمون الحق و انتم تعلمون»۳۹ اى اهل کتاب، چرا حق را با باطل مى پوشانید و حق را کتمان مى کنید «مخفى مى دارید» در حالی که شما مى دانید.
«انّ الذّین یکتمون ما انزلنا من البینات و الهدى من بعد ما بیناه للناس فى الکتاب اولئک یلعنهم الله و یلعنهم اللاعنون»۴۰ .قطعا، کسانى که مخفى مى دارند آن دلائل آشکار و هدایت را که فرستادیم و پس از آنکه آنها را براى مردم آشکار کردیم، آنان هستند که خداوند بر آنان لعنت مى کند و لعنت کنندگان نیز به آنان لعنت مى فرستند.
اگر چه مخاطب در آیه ى اول اهل کتاب است، ولى با نظر به عموم آیه ى بعدى، و با توجه به معناى حق و بیّنه «دلیل روشن» و هدایت که تامین کننده ى حیات حقیقى و حیات معقول انسان ها مى باشد، نهى مزبور شامل هرگونه کتمان و مخفى داشتن هر نوع حق و بیّنه و هدایت بوده و نیز شامل هر شخص یا گروهى است که کتمان کننده ى امور بوده باشد. منابع حدیثى در لزوم بیان حقائق مفید به حال انسان ها به قدرى فراوان است که نمى توان همه ى آنها را در این مبحث آورد.۴۱
خوب! رویکرد غربیان در خصوص آزادی هم یک قیدی دارد و آن این است که: «هر فرد تا زمانی که که به آزادی دیگران لطمه نزند، آزاد است و قوانین و مقررات باید به گونه ای وضع و اجرا شود که آزادی های فردی، در حد ممکن، تأمین شود.». یعنی آنها نیز اعتقاد به مطلق بودن آزادی ندارند. در این صورت آیا می شود باز هم بر آنها خرده گرفت ؟
«شاید بتوان گفت بیش از یک قرن است که برخی از جوامع، که خود را متمدن نامیده اند، این آزادی را به طور مطلق ترویج نموده و آن را یکی از افتخارات ترقی و اعتلای جوامعِ خود تلقی کرده اند. جمله ای که این آزادی را بیان می کند، این است: «فقط مزاحم حقوق دیگران مباش، سپس هر چه می خواهی، بکن.»
در مقابل این جمله ی ضدانسانی، بایستی در نظر بگیریم که مشاهدات و تجارب دائمی اثبات می کند کهّ هرگز چنین نبوده است که تمایلات و خواسته های انسان ـ به طور عموم ـ موافق عقل و منطبق با واقعیات باشد، زیرا آن قسمت از خواسته ها و تمایلاتِ ۱۰۰ درصد موافقِ عقل و منطبق با واقعیات، در اقلیت است و به افرادی اختصاص دارد که پایبند دین و اخلاق و ارزش های عالیِ انسانی هستند. این همه جرم ها و خیانت ها و جنایت ها و حق کشی ها، که سطورِ کتابِ تاریخِ بشری را پر کرده، با خواسته ها و تمایلات بشری انجام گرفته است.
ممکن است گفته شود همه ی جرم ها و خیانت ها و جنایت ها از مزاحمت و تعدی به حقوق دیگران ناشی می شود و در جمله ی مذکور، عدم مزاحمت و تعدی به حقوق دیگران، شرطِ آزادیِ مطلقِ رفتار ذکر شده است. پاسخ این اعتراض روشن است، زیرا زمانی که اراده ی (می خواهمِ) یک انسان برای هرگونه رفتار، آزاد قرار داده شد، معنای آن این است که برای جان و روح آن انسان هیچ اصل و قانونی که مراعاتش برای آن انسان واجب باشد، وجود ندارد!!
نتیجه ی چنین بی پروایی و بی اصل و قانون بودنِ ذاتِ انسانی این است که انسان درباره ی خودش (جان و روان و مغز خویشتن) هر کاری انجام بدهد، آزاد و بی مهار است؛ یعنی او می تواند، از می گساری گرفته تا خودکشی، تمام جرم ها و خیانت ها و جنایت ها را درباره ی جسم و جان و روان و مغز خویشتن انجام بدهد!!
اکنون این سؤال مطرح می شود که آیا می توان کسی را که کمترین حق و قانونی برای خویشتن قائل نیست، الزام کرد که او باید حق و قانون دیگران را بپذیرد؟! یا می توان کسی را که مراعاتِ حق و قانونی را درباره ی خویشتن لازم نمی داند، درباره ی دیگران الزام کرد که باید حقوق و قوانینِ آنان را مراعات کند؟! شخصی که از درون فاسد می شود، محال است برای انسان های دیگر حق حیات و حق کرامت و حق آزادی قائل شود. اصلاً چنین شخصی حق، حکم، حیات، کرامت و آزادی را نمی فهمد، چه رسد به اینکه آن ها را مراعات کند. در حقیقت، این اشخاص فاسد، تجسمی از تزاحم و تعدی و خیانت و جنایت های بالقوه هستند که کمترین انگیزه ای، برای به فعلیت رسیدن پلیدی های آنان کفایت می کند.»۴۲
سئوال پایانی این است که از نظر شما قید اصلی در عرضه ی هرگونه اندیشه و تفکری در هر جامعه ی بشری چه باید باشد؟ به صورت مشخص در حوزه ی علوم انسانی چه باید کرد؟
یک راه مقدماتی اش این است که هر چیزی بخواهد در قالب اندیشه ی بشری در جوامع انسانی عرض شود چه طور برای یک بیماری جسمی مثل سردرد خوردن یک قرص، تجویز یک پزشک را لازم دارد. برای دردهای روحی بشر چطور؟ هر اندیشه ای باشد محترم است اما باید بعد از بحث و تحقیق و کوشش ها و وقتی که احساس کردند ضرر ندارد مطرح شود.
آیا جان های آدمی به اندازه ی یک قرص سردرد ارزش ندارد؟ باید با متخصصین و متفکران و انسان های باتقوا و داوران باتقوا بنشینند و لو یکسال طول بکشد بحث هایشان را مطرح کنند وقتی دیدند حق است آن را در جامعه مطرح کنند. این سانسور نیست این حمایت از جان های آدمی است. این تفتیش عقاید نیست این ارزش دادن به جان های آدمی است. چه وضعی است که برخی با یک سری الفاظ زیبا، جان ها را مختل می کنند. کودک و جوان و مردم عادی چه می فهمند آن چیست؟
مخصوصاً اگر اندیشه ها تازه باشد. لذا برای رعایت حرمت جان ها و کرامت انسان ها، مسأله ای که می خواهد در جامعه مطرح شود باید ملاحظاتی درباره اش رعایت شود. حتی ممکن است مسأله ی حقی باشد ولی این هم باید تدریجاً گفته شود؛ ملاحظه ی ارزش انسان ها را بکنیم، کرامت حقی است که بری انسان ها تضمین شده است.۴۳
آزادى در هر دو درجه که متذکر شدیم با در نظر گرفتن دو شرط مهم که ذیلا مطرح مى نمائیم مى تواند از باعظمت ترین وسائل شکوفائى مغز و روان انسانى بوده باشد، نهایت امر آزادى درجه ى دوم که مرحله ى بالاترى از آزادى درجه ى یک مى باشد، عالی تر و براى شکوفا ساختن مغز و روان انسانى مناسب تر و نزدیک تر است.
شرط یکم- که باید در بهره بردارى از آزادى به طور جدى مراعات شود این است که آزادى، خواه به معناى آزادى طبیعى محض «درجه ى یکم» باشد و خواه به معناى آزادى تصعید شده ی «درجه ى دوم»، نباید مانع حرکت انسان «به وسیله ى اندیشه و تعقل و وجدان ناب» به سوى اختیار و گردیدن هاى تکاملى بوده باشد، یعنى نباید احساس لذت بخش آزادى ما را از حکمت وجودیمان غافل ساخته و بایستگی ها و شایستگی هاى ما را در مسیر«حیات معقول» نادیده بگیرد.
شرط دوم ـ آزادى در هیچ مرحله ای نباید مخل آزادى طبیعى محض و آزادى تصعید شده و اختیار دیگران که بدون مزاحمت در شکوفائى مغز و روان به کار افتاده اند، بوده باشد. خلاصه، هر انسانى باید با تفکر درباره ى آزادى و امتیاز آن در به فعلیت رسانیدن استعدادهاى مغزى و روانى بکوشد تا آزادى را از مرحله ى طبیعى محض به مرحله ى عالی تر بالا برده و آن را به درجه ى تصعید شده برساند که عبارت است از «نظاره و سلطه ى شخصیت بر دو قطب مثبت و منفى کار یا خوددارى از کار» و در این مرحله هم توقف نکند و بکوشد تا این آزادى را به درجه ى والاى اختیار برساند، اختیارى که ما مى توانیم آن را آزادى معقول در مسیر حیات معقول هم بنامیم.
با این توضیح که براى آزادى و اختیار دادیم، قطعى است که هر انسانى با مراعات دو شرط فوق باید در حد اعلا از آزادى و اختیار برخوردار باشد و این حق مانند حق حیات و حق کرامت از عنایات خداوندى است که بر بندگانش مرحمت فرموده است، لذا با کمال صراحت مى گوئیم:
مزاحمت با حق حیات و حق کرامت و آزادى، در حقیقت مخالفت با مشیت بالغه ى خداوندى است. بار دیگر به این قضیه بسیار بااهمیت تاکید مى کنیم که چنانکه انسانى از حیات و تکیه به کرامت سوء استفاده نموده و موجب تباه ساختن حیات و کرامت خدادادى دیگران بوده باشد، حقى براى حیات و کرامت آن انسان وجود ندارد، همچنان که آزادى یک انسان در هر درجه اى که باشد اگر مخل حیات و کرامت و آزادى معقول دیگران و مخالف حیات معقول خود انسان بوده باشد حقى براى چنین آزادى وجود ندارد.۴۴
آنچه به عنوان «جهت» می تواند در علوم انسانی، در اسلام مطرح شود، بهبود اخلاقی و روانی انسان هاست نه فقط شناخت نمودها و رفتارهای انسانی۴۵. با توجه به نظرى بودن اغلب مسائل مربوط به علوم انسانى و هستى شناسى کلى از یک طرف و احتیاج شدید فهم مبانى اصیل و اصول اساسى آن مسائل به صدق و صفا و خلوص اعلاى حقیقت یابى از طرف دیگر، همه ى اندیشه ها و تحقیقات در پیرامون آن دو منطقه ى بسیار بااهمیت «علوم انسانى و هستى شناسى» در معرض خطا و اشتباه و خلط و تضادگوئى مى باشد، مخصوصاً با نظر به دخالت اصول پیش ساخته و آرمان ها و عقائد اشخاص در مسائل دو منطقه ى مزبور، هیچ چاره اى جز این نیست که همه ى اندیشه ها و احتمالات و تئوری ها و فرضیات و تحقیقات مربوط به مسائل در منطقه، در دیدگاه تحقیقات و بررسی هاى شخصیت هاى آگاه و متخصص و عادل قرار گیرد و با کمال صبر و متانت و تحمل اندیشه ها و احتمالات مربوطه در مدت زمانى لازم و کافى از مجراى تجزیه و تحلیل و ترکیب بگذرد، آنگاه نتیجه را با مراعات کمیت و کیفیت وضوح صحت و بطلان آن، با ملاحظه ى صلاح وضع مغزى و روانى مردم جامعه، بیان نمایند، و بدان جهت که خداوند سبحان در هر دورانى آن مقدار از واقعیات را به وسیله ى علم و معرفت در اختیار انسان مى گذارد که موجب جدائى حق از باطل و سره از ناسره و زیبا از زشت و حقیقت از مجاز بوده باشد، فقط دو شرط اساسى لازم دارد:
شرط یکم – کوشش و تکاپوى مستمر بدون احساس خستگى و افسردگى.
شرط دوم ـ خلوص و صفا که قطعا موجب تابش فروغ ربانى در دل مى شود و با شفافیت معلومات، ارتباط انسان را با واقعیات مستقیم مى سازد.۴۶.
پی نوشت:
۱. برلین، آیزایا(۱۳۶۸). چهار مقاله در باره ی آزادی. ترجمه محمدعلی موحد. چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، ص ۲۳۴.
۲. اعراف، آیه ی۱۷۹.
۳. عارفیان، محمد تقی. نشریه گلبرگ،آبان، شماره ۴۴، ص ۱۶۵
۴. به نقل از پایگاه جامع استاد شهید مطهری به نشانی: http://www.mortezamotahari.com
۵. به نقل از پایگاه اندیشمندان اسلامی به نشانی: http://thinker.irc.ir
۶. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان «بحثی در باره ی آزادی»
۷. جعفری، محمدتقی. (۱۳۶۹). حکمت اصول سیاسی اسلام؛ ترجمه و تفسیر فرمان مبارک علی علیه السلام به مالک اشتر، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، نسخه الکترونیکی کتاب، ص۲۲۰
۸. همان
۹. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان « آزادی بیان و قلم همراه با رعایت کرامت انسانی»
۱۰. همان.
۱۱. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۲۰.
۱۲. جعفری، محمدتقی(۱۳۷۷). تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر (از دیدگاه اسلام و غرب) و تطبیق آن دو بر یکدیگر، دفتر خدمات حقوق بین المللی جمهوری اسلامی ایران، ص ۴۰۳
۱۳. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان « آزادی بیان و قلم همراه با رعایت کرامت انسانی»
۱۴. همان.
۱۵. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان «بحثی در باره ی آزادی».
۱۶. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۲۱
۱۷. جعفری، ۱۳۷۷، صص ۴۰۴ و ۴۰۵
۱۸. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان « آزادی بیان و قلم همراه با رعایت کرامت انسانی»
۱۹. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان «بحثی در باره ی آزادی».
۲۰. همان.
۲۱. همان.
۲۲. همان.
۲۳. جعفری، ۱۳۶۹، ص۲۲۹.
۲۴. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان « آزادی بیان و قلم همراه با رعایت کرامت انسانی»
۲۵. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۲۹
۲۶. جعفری، محمدتقی(۱۳۸۳). علم و دین در حیات معقول. موسسه ی تدوین و نشر آثار علامه جعفری، ۱۳۸۳، ص ۸۴
۲۷. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۲۹
۲۸. همان.
۲۹. همان.
۳۰. همان.
۳۱. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان « آزادی بیان و قلم همراه با رعایت کرامت انسانی»
۳۲. همان.
۳۳. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۳۶
۳۴. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان « آزادی بیان و قلم همراه با رعایت کرامت انسانی»
۳۵. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۳۷
۳۶. جعفری، ۱۳۷۷، ص ۴۲۰
۳۷. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۲۹
۳۸. جعفری، ۱۳۷۷، ص ۴۰۸
۳۹. آل عمران، آیه ى ۷۱
۴۰. بقره، آیه ى ۱۵۹
۴۱. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۳۳
۴۲. جعفری، ۱۳۷۷، صص ۳۰۲-۳۰۰
۴۳. فایل صوتی سخنرانی علامه جعفری با عنوان « آزادی بیان و قلم همراه با رعایت کرامت انسانی»
۴۴. جعفری، ۱۳۶۹، ص۲۲۲.
۴۵. جعفری، ۱۳۸۳، ص ۶۶.
۴۶. جعفری، ۱۳۶۹، ص ۲۳۸
