دوستان عزیز همیشه چند سوال پیرامون شب های قدر در ذهنمان مطرح بوده که هنوز شاید پاسخی برای آن ها نیافته باشیم، به همین دلیل تصمیم گرفتم تا در این ایام پر خیر و برکت و با استناد به برخی از آیات و روایات پاسخ آن ها را در اختیار شما قرار بدهم؛ امیدوارم که این کار کوچک مورد قبول درگاه خداوند متعال قرار گرفته و زخیره ای برای دنیا و آخرتم باشد.
۱ – چه امورى در شب قدر مقدر مى شود؟
در پـاسـخ ایـن سـؤ ال ، کـه چرا این شب ، شب قدر نامیده شده ؟ سخن بسیار گفته اند، از جمله اینکه :
۱ – شـب قـدر بـه ایـن جـهـت (قـدر) نـامـیـده شـده کـه جـمـیـع مـقـدرات بـندگان در تمام سـال در آن شب تعیین مى شود، شاهد این معنى سوره دخان است که مى فرماید:
انا انزلناه فـى لیـله مـبـارکـه انـا کنا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم
: ما این کتاب مبین را در شبى پر برکت نازل کردیم ، و ما همواره انذار کننده بوده ایم ، در آن شب که هر امرى بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین مى گردد (دخان – ۳ و ۴).
ایـن بـیـان هـمـاهـنـگ بـا روایـات مـتـعـددى اسـت کـه مـى گـویـد: در آن شـب ، مـقـدرات یـکـسـال انسانها تعیین مى گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر، در آن لیله مبارکه تفریق و تبیین مى شود.
البته این امر هیچگونه تضادى با آزادى اراده انسان و مساءله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهى به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگیها و لیاقتهاى افراد، و میزان ایمان و تقوى و پاکى نیت و اعمال آنها است .
یـعـنـى بـراى هـر کـس آن مقدر مى کنند که لایق آن است ، یا به تعبیر دیگر زمینه هایش از ناحیه خود او فراهم شده ، و این نه تنها منافاتى با اختیار ندارد و بلکه تاءکیدى بر آن است .
۲ – بـعـضى نیز گفته اند آن شب را از این جهت شب قدر نامیده اند که داراى قدر و شرافت عـظـیـمـى اسـت (نـظـیـر آنچه در آیه ۷۴ سوره حج آمده است ما قدروا الله حق قدره آنها قدر خداوند را نشناختند).
۳ – گـاه نـیـز گـفـتـه انـد بـه خـاطـر آن اسـت کـه قـرآن بـا تـمـام قـدر و مـنـزلتـش بر رسـول والا قـدر، و بـه وسـیـله فـرشـتـه صـاحـب قـدر نازل گردید.
۴ – یـا ایـنـکـه شـبـى اسـت کـه مـقـدر شـده قـرآن در آن نازل گردد.
۵ – یا اینکه کسى که آن شب را احیاء بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت مى شود.
۶ – یا اینکه در آن شب ، آنقدر فرشتگان نازل مى شوند که عرصه زمین بر آنها تنگ مى شود، چون تقدیر به معنى – تنگ گرفتن نیز آمده است مانند و من قدر علیه رزقه (طلاق – ۷).
جمع میان تمام این تفسیرها در مفهوم گسترده (لیله القدر) کام لا ممکن است هر چند تفسیر اول از همه مناسب تر و معروف تر است
۲ – شب قدر کدام شب است ؟
در ایـنـکـه لیله القدر در ماه رمضان است تردیدى نیست ، چرا که جمع میان آیات قرآن همین مـعـنـى را اقـتـضـاء مـى کـنـد، از یـکـسـو مـى گـویـد:
قـرآن در مـاه رمـضـان نـازل شـده (بـقـره – ۱۸۵) و از سـوى دیـگـر مـى فـرمـایـد: در شـب قـدر نازل گردیده (آیات مورد بحث ).
ولى در ایـنـکـه کـدام شـب از شـبـهـاى مـاه رمضان است ؟ گفتگو بسیار است ، و در این زمینه تـفـسـیـرهـاى زیادى شده ، از جمله شب اول ، شب هفدهم ، شب نوزدهم ، شب بیست و یکم ، شب بـیـسـت و سـوم ، شب بیست و هفتم ، و شب بیست و نهم . ولى مشهور و معروف در روایات این است که در دهه آخر ماه رمضان و شب بـیـسـت و یـکـم یـا بـیـسـت و سـوم اسـت ، لذا در روایتى مى خوانیم که در دهه آخر ماه مبارک پـیـغـمـبـر اکـرم (صـلى الله عـلیـه و آله و سـلم) تـمـام شـبـهـا را احـیـا مـى داشـت و مشغول عبادت بود.
و در روایتى از امام صادق (علیه السلام ) آمده است که شب قدر شب بیست و یکم یا بیست و سـوم اسـت ، حـتـى هـنگامى که راوى اصرار کرد کدام یک از این دو شب است و گفت : اگر من نـتـوانـم هـر دو شـب را عـبـادت کـنـم کـدام یک را انتخاب نمایم ؟! امام (علیه السلام ) تعیین نـفـرمـود، و افـزود، مـا ایـسـر لیـلتـین فیما تطلب : چه آسان است دو شب براى آنچه مى خواهى !.
ولى در روایـات مـتـعـددى کـه از طـرق اهـل بیت (علیهمالسلام ) رسیده است بیشتر روى شب بـیـسـت و سـوم تـکـیـه شـده ، در حـالى کـه روایـات اهل سنت بیشتر روى شب بیست و هفتم دور مى زند.
در روایـتـى از امـام صـادق (عـلیـه السـلام ) نـیـز نقل شده که فرمود:
التـقـدیـر فى لیله القدر تسعه عشر، و الابرام فى لیله احدى و عشرین و الامضاء فى لیله ثلاث و عشرین .
تـقـدیـر مـقـدرات در شـب نوزدهم ، و تحکیم آن در شب بیست و یکم ، و امضاء در شب بیست و سوم است و به این ترتیب بین روایات جمع مى شود.
ولى بـه هـر حـال حـالهـاى از ابـهام شب قدر را به خاطر جهتى که بعدا به آن اشاره مى شود، فرا گرفته است .
۳ – چرا شب قدر مخفى است ؟
بـسـیـارى مـعـتـقـدنـد مـخـفـى بـودن شـب قـدر در مـیـان شـبـهـاى سال ، یا در میان شبهاى مـاه مـبارک رمضان براى این است که مردم به همه این شبها اهمیت دهند، همانگونه که خداوند رضـاى خـود را در مـیـان انـواع طـاعـات پـنهان کرده تا مردم به همه طاعات روى آورند، و غـضـبش را در میان معاصى پنهان کرده تا از همه بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفى کـرده تـا همه را احترام کنند، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده تا به همه دعاها رو آورند، اسـم اعـظـم را در مـیـان اسـمائش مخفى ساخته تا همه را بزرگ دارند، و وقت مرگ را مخفى ساخته تا در همه حال آماده باشند.
و این فلسفه مناسبى به نظر مى رسد.
۴ – آیا شب قدر در امتهاى پیشین نیز بوده است ؟
ظـاهـر آیـات ایـن سـوره نـشـان مـى دهـد کـه شـب قـدر مـخـصـوص زمـان نـزول قـرآن و عـصـر پـیـامـبـر اسـلام (صـلى الله عـلیـه و آله و سلم ) نبوده ، بلکه همه سـال تـا پـایـان جـهـان تـکـرار مـى شـود. تـعـبـیـر بـه فـعل مضارع (تنزل ) که دلالت بر استمرار دارد، و همچنین تعبیر به جمله اسمیه (سلام هى حتى مطلع
الفجر) که نشانه دوام است نیز گواه بر این معنى است .
بعلاوه روایات بسیارى که شاید در حد تواتر باشد نیز این معنى را تاءیید مى کند.
ولى آیا در امتهاى پیشین نیز بوده است یا نه .
صـریـح روایـات مـتـعـددى ایـن اسـت که این از مواهب الهى بر این امت مى باشد، چنانکه در حـدیـثـى از پـیـغـمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) آمده است که فرمود: ان الله وهب لامـتـى لیـله القدر لم یعطها من کان قبلهم : خداوند به امت من شب قدر را بخشیده و احدى از امتهاى پیشین از این موهبت برخوردار نبودند.
در تفسیر آیات فوق نیز بعضى از روایات دلالت بر این مطلب دارد.
۵ – چگونه شب قدر برتر از هزار ماه است ؟
ظـاهـر ایـن اسـت کـه بهتر بودن این شب از هزار ماه ، به خاطر ارزش عبادت و احیاى آن شب اسـت ، و روایـات فـضـیـلت لیـله القـدر و فـضـیـلت عـبـادت آن کـه در کـتـب شـیـعـه و اهل سنت فراوان است این معنى را کاملا تاءیید مى کند.
علاوه بر این ، نزول قرآن در این شب ، و نزول برکات و رحمت الهى در آن ، سبب مى شود که از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.
در حدیثى از امام صادق (علیه السلام ) آمده است که به على بن ابى حمزه ثمالى فرمود: فـضـیـلت شـب قـدر را در شـب بـیـسـت و یکم و بیست و سوم بطلب ، و در هر کدام از این دو یکصد رکعت نماز بجاى آور، و اگر بتوانى هر دو شب را تا طلوع صبح احیا بدار و در آن شب غسل کن .
(ابوحمزه ) مى گوید: عرض کردم : اگر نتوانم ایستاده این همه نماز بخوانم ؟
فـرمـود: نـشـسته بخوان ، عرض کردم : اگر نتوانم ؟ فرمود: در بستر بخوان ، و مانعى نـدارد در آغـاز شـب خـواب مـخـتـصـرى بـکـنـى و بـعـد مـشـغـول عـبـادت شـوى ، درهـاى آسـمـان در مـاه رمـضـان گـشـوده اسـت ، و شـیـاطـیـن در غل و زنجیرند، و اعمال مؤ منین مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان ؟!.
۶ – چرا قرآن در شب قدر نازل شد؟
از آنـجـا کـه در شـب قـدر سـرنـوشـت انـسـانـهـا بـراى یکسال ، بر طبق لیاقتها و شـایـسـتگیهاى آنها، تعیین مى شود، باید آن شب را بیدار بود، و توبه کرد و خودسازى نمود و به درگاه خدا رفت و لیاقتى بیشتر و بهتر براى رحمت او پیدا کرد.
آرى در لحظاتى که سرنوشت ما تعیین مى شود نباید انسان در خواب باشد، و از همه چیز غـافل و بى خبر که در این صورت سرنوشت غمانگیزى خواهد داشت !
قرآن چون یک کتاب سـرنـوشـت سـاز اسـت ، و خـط سـعـادت و خوشبختى و هدایت انسانها در آن مشخص شده است باید در شب قدر،! شب تعیین سرنوشتها، نازل گردد، و چه زیبا است رابطه میان قرآن و شب قدر؟ و چه پر معنى است پیوند این دو با یکدیگر؟
۷ – آیا شب قدر در مناطق مختلف ، یکى است ؟
مـى دانـیـم آغـاز مـاه هـاى قـمـرى در هـمـه بـلاد یـکـسـان نیست ، و ممکن است در منطقهاى امروز اول مـاه بـاشـد و در مـنـطـقـه دیـگرى دوم ماه ، بنابراین شب قدر نمى تواند یکشب معین در سـال بـوده بـاشـد، چرا که فى المثل شب بیست و سوم در مکه ممکن است شب بیست و دوم در ایـران و عـراق باشد، و به این ترتیب قاعدتا هر کدام باید براى خود شب قدرى داشته بـاشـنـد، آیـا این با آنچه از آیات و روایات استفاده مى شود که شب قدر یک شب معین است سازگار است ؟!
پاسخ این سؤ ال با توجه به یک نکته روشن مى شود و آن اینکه :
شـب هـمـان سـایـه نیم کره زمین است که بر، نیم کره دیگر مى افتد، و مى دانیم این سایه هـمـراه گـردش زمـین در حرکت است ، و یک دوره کامل آن در بیست و چهار ساعت انجام مى شود، بـنـابراین ممکن است شب قدر یک دوره کامل شب به دور زمین باشد، یعنى مدت بیست و چهار ساعت تاریکى که تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار مى دهد شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع مى شود و در نقطه دیگر پایان مى گیرد (دقت کنید).
خـداونـدا! بـه مـا آنچنان بیدارى و آگاهى عطا کن که از فضیلت لیله القدر بهره کافى گیریم .
پروردگارا! چشم امید ما به لطفت دوخته است مقدرات ما را بر وفق آن تعیین فرما.
بارالها! ما را از محرومان این ماه قرار مده که محرومیتى از آن بالاتر نیست .
آمین یا رب العالمین.
منبع: تفسیر نمونه جلد بیست و هفتم
بر گرفته از تفسیر سوره مبارکه قدر
