اهمیت آبخیزداری برای کنترل سیلاب تا جایی بود که سال گذشته مرتضی شهیدزاده، مدیرعامل صندوق توسعه ملی از موافقت رهبر انقلاب برای اختصاص ۱۵۰میلیون یورو از صندوق توسعه به پروژه‌های آبخیزداری خبر داده بود؛ گفته می شود اقدامات پژوهشی «پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری» در نهایت منجر به تخصیص چنین بودجه ای برای جلوگیری از سیلاب با کمک به آبخیزداری شده بود. اما با انحلال این پژوهشکده مشخص نیست چه سرنوشتی برای این بودجه متصور خواهد شد؟
به گزارش خبرنگار شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ شورای عالی اداری در اواخر سال گذشته مصوبه‌ای با عنوان «اصلاح ساختار سازمانی، حذف واحدهای موازی و سازماندهی مراکز و موسسات تحقیقاتی وابسته به وزارت جهادکشاورزی» داشته است.
این مصوبه در اوایل اردیبهشت ۹۹ از طرف رئیس شورای عالی اداری کشور ابلاغ شد. طبق ماده دو این ابلاغیه، وزارت جهادکشاورزی (سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی) مکلف است نسبت به ادغام «پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری» در «موسسه تحقیقات جنگل و مراتع کشور» و تغییر نام موسسه به موسسه تحقیقات جنگل، مرتع و آبخیزداری کشور» ظرف دوماه اقدام کند.
این اقدام با واکنش‌های زیادی از سوی اساتید دانشگاه و کارشناسان در حوزه آبخیزداری مواجه شد؛ این کارشناسان معتقد هستند که اقدامات موثر آبخیزداری از دهه ۷۰ به بعد با یک تصمیم غیرکارشناسانه تحت الشعاع قرار می گیرد.
در دو سال گذشته و با افزایش بارندگی‌های سطح کشور، شاهد بروز سیلاب‌ها در کشور بودیم و در شرایطی که قرار بود سدها جلوی بسیاری از خسارات را بگیرند، ناکارآمدی سدها در مواجه با سیلاب بیشتر از قبل مشخص شد. در همین راستا بار دیگر اثبات شد آبخیزداری می تواند نسخه رهایی بخش کشور برای مقابله با پدیده های مختلف اعم از ریزگرد، خشکسالی، ترسالی، سیلاب، فرونشست و … باشد.
در یک تعریف ساده اما جامع، آبخیزداری اعمال مدیریت و بهره برداری هماهنگ، یکپارچه و قانونمند از کلیه منابع طبیعی، کشاورزی و اقتصادی در یک حوزه آبخیز است. همچنین می توان آبخیزداری را فرآیند شناخت، برنامه ریزی سیاستگذاری و تنظیم مقررات در ارتباط با حفظ و احیای منابع طبیعی پایه و بهره برداری از منابع طبیعی در یک حوزه آبخیز بدون اثرات زیانبار در محیط طبیعی دانست.
آبخیزداری دارای فواید و آثار متعددی است که از جمله آن می‌توان به جلوگیری از وقوع سیلاب‌های ویران گر، جلوگیری از فرسایش خاک، بهبود کیفیت آب و جلوگیری از آلودگی آن، تغذیه سفره‌های زیرزمینی، جلوگیری از فرونشست زمین، حفظ و تقویت پوشش گیاهی، احیای جنگل ها و مراتع، افزایش محصولات کشاورزی و رونق تولید داخلی، مقابله با گرد و غبار و بیان زدایی، جلوگیری از مهاجرت اجباری روستاییان و اشتغالزایی اشاره کرد. این فواید و کارکردها و نیز تاثیرات مثبت تمدنی آن در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی باعث شده کارشناسان و متخصصان از «آبخیزداری» به عنوان علم «کشورداری و مملکت داری» یاد کنند.
یکی از رویکردهای اصلی آبخیزداری، توسعه و تقویت کشاورزی، باغداری و دامپروری دیم است که در سایه استفاده حداکثری از نزولات جوی به وسیله آبخیزداری می توان آن را فعال کرد. این اقدام می تواند به تحقق هرچه بیشتر شعار سال ۹۹ یعنی جهش تولید در کشاورزی و دامپروری کمک کند.
آبخیزداری همچنین تاثیر بسزایی در کاهش فشار بر منابع آب های تجدید پذیر کشور و خودکفایی در تولید انواع مواد غذایی دارد؛ نمونه موفق این رویکرد در طرح آبخیزداری اجرا شده در هندیجان استان خوزستان قابل مشاهده است که مانند باقی مناطقی که طرح های آبخیزداری در آن ها انجام شده، رضایت کشاورزان و روستاییان را نیز در پی داشته است.
مدیریت آبخیزداری و نقش آن در کاهش سیلاب
بارش باران های موسمی و تداوم این بارشها در شرایطی که زمین فاقد پوشش گیاهی مناسب برای جذب این بارشها باشد در نهایت منجر به جاری شدن ریزش های جوی و وقوع سیلاب در سطح زمین می‌شود؛ اهمیت آبخیزداری در مدیریت سیلاب ها از این جهت است که در سالهای اخیر با بی توجهی به مراتع و از بین رفتن پوشش‌های گیاهی و حتی کشت گیاهان بر خلاف الگوهای آبخیزداری کشور، حتی کوچکترین بارندگی در کشور در نهایت به سیلاب منتهی می شود.
اهمیت آبخیزداری برای کنترل سیلاب تا جایی بود که سال گذشته مرتضی شهیدزاده، مدیرعامل صندوق توسعه ملی از موافقت رهبر انقلاب برای اختصاص ۱۵۰میلیون یورو از صندوق توسعه به پروژه‌های آبخیزداری خبر داده بود؛ گفته می شود اقدامات پژوهشی «پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری» در نهایت منجر به تخصیص چنین بودجه ای برای جلوگیری از سیلاب با کمک به آبخیزداری شده بود. اما با انحلال این پژوهشکده مشخص نیست چه سرنوشتی برای این بودجه متصور خواهد شد؟
آبخیزداری و مدیریت سدها
آبخیزداری در ایران به‌طور جدی با آبخیزداری در مناطق بالادست سدها آغاز شد. حدود سالهای ۱۳۴۸ یا ۱۳۴۹ سیلاب خیلی شدیدی اتفاق افتاد که سد لتیان که 
تازه ساخته شده بود را تحت تأثیر قرار داد؛ چرا که گل‌ولای و رسوب بسیاری وارد این سد شد و از‌این‌رو مسئولین به‌فکر افتادند تا با این پدیده مقابله کنند، به همین دلیل اعتباراتی به سازمان جنگل‌ها و مراتع اختصاص داده شد تا با عملیات آبخیزداری از ورود رسوبات به سد لتیان جلوگیری شود».
پر شدن آب پشت سدها و همچنین اجبار برای باز شدن دریچه های سد ها در سال گذشته نشان داد که سدها هم اگر با آبخیزداری مدیریت نشوند در قبال سیلاب نقش کارآمد خود را از دست داده و بلای جان مردم و سرزمین ها می شوند.
وجود پوشش گیاهی متناسب با بارش های هر منطقه در مناطق بالادستی سدها مانع اصلی فرسایش خاک و جمع شدن گل و لای در پشت سدها می شود و مانع رسیدن حجم زیادی از آب به همراه گل و لای به پشت سدها می شود.
بر اساس آمار رسمی منتشر شده توسط کارشناسان جهادکشاورزی در کشور، سیلاب ها، سالانه حدود ۴۶ میلیون تن فرسایش خاک ایجاد می کنند که این میزان فرسایش خاک می تواند ۱۰ هزار هکتار زمین زراعی را تخریب کند که همه این مشکلات با عملیات آبخیزداری برطرف می شود.
در همین راستا به اعتقاد کارشناسان اگر آبخیزداری در مناطق بالادستی سدها به خوبی انجام گیرد، زمینه استحصال ۴۰ میلیارد متر مکعب آب فراهم شده و از طرف دیگر از خسارت ۳ هزار میلیارد تومانی به خاطر فرسایش خاک، از بین رفتن آبهای سطحی و … نیز جلوگیری می شود.
تقویت سفره‌های زیر زمینی با آبخیزداری
جمع آوری آب در پشت سدها بهتر است یا فرو رفتن آن در زمین؟؛ پاسخ همه کارشناسان در حوزه کشاورزی مدیریت و افزایش سطح آبهای زیر زمینی به جای افزایش آب پشت سدهاست. هرچه شدت جاری شدن آب روی زمین افزایش پیدا کند فرصت نفوذ آن به داخل زمین و پر کردن سفره های زیر زمینی بسیار کمتر می شود.
کارشناسان منابع طبیعی معتقدند؛ به ازای هر هکتار اجرای عملیات آبخیزداری می توان بین ۲۰ تا ۲۵ درصد از حجم آب نگهداری شده و ذخیره ای در سفره های زیرزمینی را افزایش داد.
طبیعی است که اگر آبهای جاری به سفره های زیرزمینی راه پیدا کنند و در آن ذخیره شوند، می توان تا ده ها سال از آن استفاده کرد و این منابع هیچگاه فاسد نشده و یا از بین نمی روند در حقیقت نسلهای آینده نی زاز آنها می توانند بهره لازم را ببرند.
جاری شدن آب بر روی سطح زمین در نهایت اگر حتی منجر به سیلاب نشود اما در نهایت در پشت سدها تبخیر شده و یا از طریق آب های جاری از کشور خارج می شوند؛ بسیاری از رودخانه های پر آب کشور در نهایت به دریاها و تالاب ها ریخته شده و یا اینکه از طریق مرزهای کشور از کشور خارج می شوند.
در خوشبینانه ترین حالت اگر سدها مانع خروج آب از کشور بشوند در نهایت حجم بالایی از این آب تبخیر می شود؛ بر اساس آمار رسمی کشور سالانه ۳ میلیارد متر مکعب آب پشت سدها تبخیر می شود که این میزان برابر با ۶ درصد حجم آب پشت سدهای کشور است.
با توجه به ضرورت های عنوان شده در خصوص پرداختن به موضوع آبخیزداری در کشور، آنچه مشخص است ادغام پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری مسلما منجر به کاهش هر چه بیشتر توجه و بودجه مربوط به تحقیقات آبخیزداری در کشور می شود.
این ادغام در شرایطی انجام می شود که کشور در چند سال گذشته، دچار خسارت های گسترده ناشی از سیل شده است. انتظار طبیعی کارشناسان، متخصصان و مردم بر افزایش توجه به تحقیقاتی است که در ضمن جلوگیری از سیل و خساراتش، باعث رونق تولید و اشغالزایی شود اما در سالهایی که کشور دچار سیلاب های فراوان و خسارت زا است، تصمیم گرفته شود تا ساختار تحقیقاتی پیشگیری از سیل منحل شود.
انتهای پیام/
